Kolonializm to sposób prowadzenia polityki przez wysokorozwinięte państwa, polegający na podporządkowaniu sobie i utrzymywaniu w zależności politycznej i ekonomicznej terytoriów słabo rozwiniętych. Nierzadko również polityce tej towarzyszy bezwzględna eksploatacja zasobów ludnościowych i surowcowych kolonii. Eksploatacja nie ma na celu jednak wyniszczenia i eksterminacji, a osiągnięcie maksymalnych korzyści materialnych przez kolonizatora.
Kolonializm we współczesnym znaczeniu tego terminu sięga przełomu XV i XVI wieku, epoki pierwszych odkryć geograficznych. Przez ponad 400 lat dokonano podziału Ziemi pomiędzy mocarstwa kolonialne. Na początku XX wieku wielkie obszary Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej podporządkowane były kilku europejskim państwom kolonialnym, do których zaliczyć można Wielką Brytanię, Francję, Hiszpanię, Portugalię i Królestwo Niderlandów. Imperia kolonialne zajmowały wtedy obszar około 73 mln km2, co stanowiło około 55% ogólnej powierzchni Ziemi.
Prawny status kolonii był zróżnicowany. Bardzo często ukrywano ich prawdziwą pozycję na arenie międzynarodowej poprzez zmiany oficjalnego nazewnictwa tych terytoriów. Bardzo często więc terytoria zależne były przez metropolie nazywane protektoratami, terytoriami zamorskimi czy też wreszcie terytoriami powierniczymi. Mimo wszystko zmiana nazwy niosła też za sobą zmiany w zakresie rzeczywistego statusu tychże terenów. Należy się zatem słowo wyjaśnienia odnośnie do terminów związanych z kolonializmem.
Protektorat (łac. protectio – osłona, ochrona) jest formą zależności politycznej, w jakiej państwo, posiadające swój własny ustrój, jest praktycznie uzależnione od państwa silniejszego, czyli protektora. Kraj będący protektoratem zachowuje swój własny rząd i administrację, państwo silniejsze zaś prowadzi jego politykę zagraniczną, dyplomację, gospodarkę itp. Protektorat był niejednokrotnie wynikiem kolonialnej przeszłości, a zależność słabszego państwa od protektora była najczęściej wynikiem nierównoprawnej umowy międzynarodowej, narzuconej słabszemu państwu przez mocarstwo kolonialne. Pomimo formalnego końca kolonializmu, protektoraty istnieją również w dzisiejszych czasach. Przykładami takich krajów są Portoryko – formalnie „państwo stowarzyszone” ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki – czy też Bhutan. Polityka tego małego, himalajskiego królestwa prowadzona jest przez Indie. Specyficznymi formami protektoratów są europejskie mikropaństwa, takie jak San Marino, Lichtenstein, czy Monako. Wyrazem tego jest choćby wspólnota walutowa tych państw z Unią Europejską, pomimo braku przynależności do samej UE (wcześniej państwa te powiązane były unią walutową z – odpowiednio – Włochami i Niemcami).
Kondominium (łac. con– – wspólnie i dominium – panowanie) to terytorium zarządzane wspólnie przez kilka (dwa lub więcej) państw. Status kondominium miał choćby Sudan – w kraju tym funkcjonowało panowanie anglo-egipskie. Również w dzisiejszych czasach istnieją kondominia. Zazwyczaj są to małe wysepki na rzekach, które stanowią granice państwowe, czy też maleńkie enklawy (również eksklawy). Przykładem jest Campione d’Italia – włoska eksklawa położona na terenie Szwajcarii. Noszącą cechy kondominium formą bytu państwowego jest także terytorium Stolicy Apostolskiej.
Zupełnie na innych zasadach funkcjonują tzw. terytoria zamorskie. W uproszczeniu można przyjąć, iż są to obszary pozostające pod zarządem metropolii, która traktuje je pod względem prawno-administracyjnym na równi ze sobą (brak chociażby znanej z kolonii intensywnej, rabunkowej eksploatacji). Pomimo to praktyka ukazywała, iż ludność miejscowa była na tych terenach poniżana i eksploatowana, natomiast terytoria te zasiedlane były przez przybyszów z imperiów kolonialnych (przykład: Angola i Mozambik, pozostające pod administracją portugalską w latach 1951-1975). Obecnie na świecie istnieje 19 terytoriów zamorskich. 15 z nich należy do Wielkiej Brytanii, natomiast 4 znajdują się pod administracją francuską.
Terytorium powiernicze to terytorium niesamodzielne, zarządzane przez inne państwo na podstawie Artykułu 77 Karty Narodów Zjednoczonych. Nadzór nad powiernictwem sprawowały Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Rada Powiernicza ONZ. Powiernictwu podlegały obszary takie, jak terytoria, które pomimo zniesienia kolonializmu nie uzyskały państwowości, obszary dobrowolnie oddane pod powiernictwo (brak takich przypadków) oraz terytoria zamorskie, będące w przeszłości zależne od państw-agresorów z czasów I oraz II wojny światowej. Ostatnie terytorium powiernicze – Powiernicze Wyspy Pacyfiku – uzyskały niepodległość w październiku 1994 roku. Mimo wszystko państwa członkowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych nie zdecydowały się na zniesienie Rady Powierniczej, gdyż wiązałoby się to z koniecznością rewizji Karty Narodów Zjednoczonych. Nie zaistniała ku temu zgoda.
Pomimo zróżnicowania prawnego wśród zamorskich posiadłości, należących do mocarstw kolonialnych, położenie ludności miejscowej nie poprawiło się. Nadal była ona wykorzystywana przez kolonialistów. Doprowadziło to do czynionych w II połowie XX wieku prób wywalczenia niepodległości w koloniach, leżących w Afryce i Azji.
Wymienić można wiele działających w krajach Trzeciego Świata niepodległościowych ruchów i organizacji partyzanckich, jak np. Algierski Front Wyzwolenia, pod wodzą Ahmeda Ben Belli. Działające na terenach angolańskich MPLA (Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli), FLNA (Narodowy Front Wyzwolenia Angoli), czy też UNITA (Narodowy Związek na rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli). Bardzo dużą rolę odgrywały też organizacje takie, jak Front Polisario na Saharze Hiszpańskiej czy walczące o niepodległość Namibii SWAPO. Na kontynencie azjatyckim najważniejszymi organizacjami narodowowyzwoleńczymi były: Indyjski Kongres Narodowy, czy też Narodowa Partia Indonezji. Nie należy też zapominać o drodze do niepodległości państw Ameryki Północnej i Łacińskiej, gdzie deklaracje niepodległości miały miejsce na przełomie wieków XVIII i XIX. Składane były przez zbuntowanych wobec metropolii gubernatorów i kolonialnych wojskowych. Najsłynniejszymi przykładami są: Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki czy też działania Simona Bolivara na terenie Ameryki Łacińskiej. Dla porównania w XX-wiecznej Afryce ogłoszenie niepodległości przez zbuntowanego zarządcę kolonialnego zdarzyło się tylko raz, kiedy to w roku 1965 deklarację niepodległości od Wielkiej Brytanii złożył ówczesny premier Rodezji Południowej, Ian Douglas Smith.
W Europie konflikt zimnowojenny miał charakter przewlekłej, pozycyjnej wojny ideologicznej. W krajach Trzeciego Świata zaś zaczęła nasilać się konfrontacja ideologiczna i polityczna. II wojna światowa radykalnie przyspieszyła wzrost świadomości politycznej wśród ludności zamieszkującej kolonie i inne terytoria zależne. Państwa biorące udział w II wojnie światowej (zwłaszcza Japonia) prowadziły szeroko zakrojone działania, mające na celu uzyskanie poparcia ze strony ludności, zamieszkującej te tereny. Używały w tym celu nowoczesnych środków masowego przekazu – przede wszystkim radia. Radykalne działania na rzecz niepodległości kolonii, czynione przez Japonię, a także walki narodowowyzwoleńcze II połowy XX wieku, spowodowały, iż metropolie zaczęły zwolna zmieniać swą dotychczasową politykę prowadzoną wobec terytoriów od siebie zależnych. Celem nowej polityki (widocznej zwłaszcza w Wielkiej Brytanii) było prowadzenie społeczeństw kolonialnych do (często zwodniczej) niepodległości w tempie i na warunkach odpowiadających kolonizatorowi.
Odpowiedzią państw zachodnich na niekorzystne dla nich zmiany w Afryce i Azji, jakie dokonały się po II wojnie światowej, była współpraca na rzecz zahamowania narastającej w szybkim tempie świadomości narodowej w koloniach, a tym samym również walk narodowowyzwoleńczych w Trzecim Świecie. Psychologicznym asumptem do tego była niepodległość Indii i Pakistanu (sierpień 1947r.), a także Birmy (styczeń 1948 r.) i Cejlonu (luty tego samego roku). Współdziałanie to doprowadziło do podpisania w kwietniu 1949 roku Paktu Północnoatlantyckiego (Stany Zjednoczone, Kanada oraz dziesięć europejskich państw). W roku 1951 Stany Zjednoczone, Australia i Nowa Zelandia podpisały w San Francisco Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku (ANZUS). Następna konsolidacja sił zachodnich przeciwko ruchom rewolucyjnym i narodowowyzwoleńczym to podpisanie w roku 1954 w Manili Paktu Azji Południowo-Wschodniej (SEATO), a także Paktu Bagdadzkiego (1955). Kontynuacją Paktu Bagdadzkiego było CENTO – Organizacja Paktu Centralnego.
Nowopowstałe kraje Trzeciego Świata nadal były więc zależne od swoich dotychczasowych metropolii. Również kolonizatorzy, nie chcąc pogodzić się z utratą kolonii, wywierały nań różnorakie naciski polityczne. To właśnie w obliczu narastającej zimnowojennej konfrontacji USA i ZSRR oraz opresyjności byłych mocarstw kolonialnych, państwa afrykańskie i azjatyckie zaczęły kształtować własną politykę zagraniczną, opartą na współpracy między sobą celem znalezienia własnego miejsca na arenie stosunków międzynarodowych. Polityka ta w niedługiej perspektywie doprowadziła do zawiązania się Ruchu Państw Niezaangażowanych.
Odpowiedzią państw zachodnich na niekorzystne dla nich zmiany w Afryce i Azji, jakie dokonały się po II wojnie światowej, była współpraca na rzecz zahamowania narastającej w szybkim tempie świadomości narodowej w koloniach, a tym samym również walk narodowowyzwoleńczych w Trzecim Świecie.
Andrzej S. Połosak
1 W. Malendowiski, C. Mojsiewicz, Stosunki Międzynarodowe, Wrocław 2009, s. 298-299.
2 Stolica Apostolska jest suwerennym podmiotem prawa międzynarodowego, dysponującym terytorium Państwa Watykańskiego. Państwo Watykańskie jest w prawie międzynarodowym podporządkowane Stolicy Apostolskiej, która posiada przedstawicieli dyplomatycznych. Należy również pamiętać o roli Republiki Włoskiej na tym terenie, choćby ze względu na unię walutową.
3 Brytyjskie terytoria zamorskie: Akrotiri, Auguilla, Bermudy, Brytyjskie Terytorium Antarktyczne, Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Dhekelia, Falklandy, Georgia Południowa i Sandwich Południowy, Gibraltar, Kajmany, Montserrat, Pitcairn, Turks i Caicos, Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia, Tristan da Cunha. Francuskie terytoria zamorskie: Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne, Nowa Kaledonia, Polinezja Francuska, Wallis i Futuna.
4 Dzisiejsze Palau.
Dziękujemy za zainteresowanie naszym czasopismem. Liczymy na wsparcie informacyjne: Państwa komentarze i polemikę z naszymi tekstami oraz nadsyłanie własnych artykułów. Można nas również wpierać materialnie.
Dane do przelewów:
Instytut Badawczy Pro Vita Bona
BGŻ BNP PARIBAS, Warszawa
Nr konta: 79160014621841495000000001
Dane do przelewów zagranicznych:
PL79160014621841495000000001
SWIFT: PPABPLPK
Dziękuję za cenne i ciekawe informacje.